مکانیزم ماشه در غیاب حقوق بین الملل

محمدصالح نقره کار، حقوقدان و وکیل دادگستری

۱. در زمانه ما ظلم عیان به نام حقوق بین الملل موجه سازی می‌شود. می‌گویند غایت حقوق عدالت است اما اینجا در جهان معاصر و مدرن ما راه و رسم دیگری است که بقول حافظ:

 گفت‌وگوهاست در این راه که جان بُگْدازد

هر کسی عربده‌ای این که مبین آن که مپرس

۲. اما تحلیل حقوقی «مکانیسم ماشه» یا «سازوکار بازگشت خودکار تحریم‌ها» که یکی از بندهای کلیدی توافق هسته‌ای موسوم به برجام است بدون ذکر مصیبت امکان پذیر نیست. ایران با همه توان برای رعایت حدود هسته‌ای و همزمان بهره مندی از حقوق هسته‌ای همت گمارده و ان طرف قدرت‌های هسته‌ای که سلاح هسته‌ای هم دارند با یک بام و دو هوا پردازی قلدرمابانه برای ایران و مردم مظلومان شاخ و شانه می‌کشند. ۳. اسرائیل این پیمانکار رذل و کودک کش و ترورمآب را حمایت می‌کنند و ایران را خطر منطقه می‌دانند. حال آنکه ایران در هیچ جنگی شرکت نکرده و فقط مرزهای خود را پاس داشته است. دنیای تزویر و دروغ کجا و سخن از حق بین المللی کجا؟! شنیع است که قدرت‌های غربی از حق و حقوق بشر و حقوق بشردوستانه بگویند!

که باز حافظ فرموده باشد:

کَس به امّیدِ وفا ترکِ دل و دین مَکُناد

که چُنانم من از این کرده پشیمان که مپرس

۴. ابعاد حقوقی، ملاحظات بین‌المللی و راهکارهای موجود، سرفصل‌هایی است که باید بدان پرداخته شود. مکانیسم ماشه، که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل گنجانده شده، به طرف‌های توافق هسته‌ای (ایران، چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده) اجازه می‌دهد در صورت نقض «اساسی» توافق از سوی ایران، تحریم‌های بین‌المللی پیش از برجام را به صورت خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد در شورای امنیت، بازگردانند.

۵. هدف اصلی این مکانیسم این بود که طرف‌های غربی از پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای خود اطمینان حاصل کنند. این سازوکار به آنها اهرم فشاری قوی می‌داد تا در صورت مشاهده تخلف، فوراً واکنش نشان دهند. مکانیسم ماشه به صورت خاص طراحی شده بود تا از حق وتوی اعضای دائم شورای امنیت، مانند روسیه و چین، در برابر بازگشت تحریم‌ها جلوگیری کند. این یک ابتکار حقوقی برای تسهیل اجرای توافق بود.

۶. مهم‌ترین ملاحظه حقوقی این است که ایالات متحده به صورت یک‌جانبه از برجام خارج شد. طبق ماده ۲۵ کنوانسیون وین در مورد حقوق معاهدات، کشوری که از یک معاهده خارج می‌شود، نمی‌تواند از حقوق مندرج در آن معاهده بهره ببرد. بنابراین، اقدام آمریکا برای فعال کردن مکانیسم ماشه فاقد وجاهت حقوقی است.

۷. ایران استدلال می‌کند که اقدامات کاهش تعهدات هسته‌ای‌اش در واکنش به عدم پایبندی طرف‌های اروپایی به تعهدات اقتصادی خود بوده است. از منظر حقوق بین‌الملل، «نقض متقابل» یک اصل پذیرفته‌شده است که به یک طرف معاهده اجازه می‌دهد در پاسخ به نقض اساسی توسط طرف دیگر، تعهدات خود را به حالت تعلیق درآورد.

۸. بازگشت تحریم‌ها از طریق مکانیسم ماشه می‌تواند مخاطرات جدی حقوقی و انسانی به دنبال داشته باشد. تحریم‌های گسترده و جامع، به‌ویژه در بخش‌های بانکی و اقتصادی، تأثیر مستقیمی بر زندگی روزمره مردم عادی دارد. این تحریم‌ها می‌توانند به حق بر سلامت (با محدودیت در واردات دارو و تجهیزات پزشکی)، حق بر آموزش و حق بر کار آسیب بزنند. این اقدامات از منظر حقوق بشر، زیر سؤال هستند، چرا که حقوق بنیادین مردم را به گروگان اهداف سیاسی می‌گیرند.

۹. استفاده سیاسی از یک سازوکار حقوقی که در توافقی بین‌المللی گنجانده شده بود، مشروعیت قوانین و نهادهای بین‌المللی را تضعیف می‌کند. این اقدام این پیام را می‌رساند که قدرت‌های بزرگ می‌توانند به میل خود قوانین را تفسیر و اجرا کنند، که این امر به بی‌ثباتی در روابط بین‌الملل می‌انجامد.

۱۰. در مقابل فعال‌سازی مکانیسم ماشه، ایران می‌تواند از چندین راهکار حقوقی برای دفاع از خود استفاده کند. شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) یک طریق قابل توجه است. ایران می‌تواند علیه کشورهایی که مکانیسم ماشه را فعال کرده‌اند، به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کند. ایران پیش از این نیز در مورد خروج آمریکا از برجام و بازگرداندن تحریم‌ها به این دیوان شکایت کرده بود. استدلال اصلی می‌تواند این باشد که آمریکا و متحدانش با نقض توافقنامه دوستی ۱۹۵۵ و اصول حقوق بین‌الملل، به ایران آسیب زده‌اند.

۱۱. استفاده از مکانیسم‌های حل‌وفصل اختلافات در خود برجام می‌تواند مسیری خود انتظام را رقم زند. برجام دارای یک “کمیسیون مشترک” است که برای حل اختلافات بین طرفین طراحی شده. ایران می‌تواند با مطرح کردن نقض تعهدات توسط طرف‌های اروپایی، از این مکانیسم برای روشن‌سازی وضعیت و اثبات عدم مشروعیت اقدامات آن‌ها استفاده کند.

۱۲. دیپلماسی حقوقی و افکار عمومی را نباید دست کم گرفت. خصوصاً بعد جنگ ۱۲ روزه حقانیت ایران و بی اعتباری غرب قابل توجه تر شد. با ارائه مستندات حقوقی محکم به جامعه بین‌المللی و افکار عمومی جهانی، می‌توان مشروعیت اقدام طرف‌های غربی را به چالش کشید. این رویکرد به ویژه با تأکید بر تأثیرات منفی تحریم‌ها بر زندگی مردم عادی، می‌تواند به جذب حمایت حقوق‌دانان، نهادهای حقوق بشری و سازمان‌های بین‌المللی کمک کند.

۱۳. در این میان یارگیری و همکاری با کشورهای بیطرف یا مستقل با همسو سازی دیپلماتیک ضرورت دارد. از آنجایی که روسیه و چین به شدت با بازگشت تحریم‌ها مخالفت کرده‌اند، همکاری حقوقی و دیپلماتیک با این کشورها می‌تواند موضع ایران را در مجامع بین‌المللی تقویت کند.

۱۴. این راهکارها نشان می‌دهند که با وجود فشار سیاسی، ایران ابزارهای حقوقی برای دفاع از حقوق خود و ملت در صحنه بین‌الملل را در اختیار دارد. مردم اصیل و نجیب ایران ظلم‌های زیادی را تحمل کرده‌اند. تحریم ظالمانه و فشار اقتصادی بسیار بسیار ملت ما را متأثر از فشارها کرده و تاب آوری بی نظیر مردم برای وطن قابل وصف نیست و نشان بزرگی تمدنی ایرانیان است.

به ملت خود افتخار می‌کنیم ومتذکر می‌شویم که باید مسئولان قدر مردم فهیم را بدانند و در رفع موانع حقوق شهروندی و حقوق رفاهی فروگذار نکنند. همنوا با فردوسی می‌شویم که:

بیا تا جهان را به بد نسپریم. به کوشش همه دست نیکی بریم. نباشد همی نیک و بد پایدار. همان به که نیکی بود یادگار

انتهای پیام