معضل کاهش آب دریای کاسپین و ساخت پتروشیمی میانکاله / یادداشت مهدی زارع

مهدی زارع در روزنامه اعتماد نوشت: ۵ کشور ساحلی پیرامون دریای کاسپین در ۱۳۸۲ کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست دریای کاسپین موسوم به کنوانسیون تهران را امضا کردند در تاریخ ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ برابر با ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵ متعهد شدند تا مفاد این معاهده‌نامه را رعایت کنند و این روز را به عنوان یک واقعه مهم زیست‌محیطی جشن گرفتند. براساس پیش‌بینی‌های دانشمندان، انتظار می‌رود سطح آب دریای کاسپین طی دهه آینده نزدیک به چهار متر کاهش یابد. در ۱۵ سال گذشته، مساحت سطح دریا از ۱۱۴ کیلومتر مربع در سال ۱۳۸۷ به حدود ۱۰۶ کیلومتر مربع در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است. این کاهش چشمگیر سطح آب و مساحت باعث نگرانی‌هایی در مورد وضعیت بیولوژیکی در بزرگ‌ترین توده آبی داخلی جهان بدون خروجی طبیعی شده است.
عدم تعادل اکولوژیکی در دریای کاسپین به عوامل متعددی نسبت داده می‌شود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، دریای کاسپین با توسعه ناپایدار و بسیار آلوده کننده منابع فراوان نفت و گاز به یک دارایی کلیدی ژئوپلیتیکی و اقتصادی تبدیل شد. این امر منجر به آلودگی ناشی از فعالیت‌های استخراج نفت و گاز و آلودگی رودخانه‌ها از زباله‌های صنعتی، مانند مواد شیمیایی و آلاینده‌های معدنی شد. افزایش جمعیت شهرهای نزدیک دریای کاسپین و زباله‌های خانگی آنها نیز به مسائل زیست‌محیطی افزوده است.  صنعت پتروشیمی در تبدیل هیدروکربن‌ها به محصولات شیمیایی و به مجموعه‌های خوشه‌ای بزرگ توسعه یافته است. این صنعت نیاز به سرمایه‌گذاری قابل توجه و توسعه زمین برای تاسیسات تولیدی دارد. این صنایع تولیدات خود را اغلب در تاسیسات بندری می‌سازند. تولیدات پتروشیمی صنعتی انواع خطرات را به همراه دارد. خطرات درازمدت ناشی از اثرهای ناشی از جمعیت ساکن در کنار این شهرک‌های صنعتی برای مدت طولانی می‌تواند بر سلامت انسان و حیوانات (مشکلات تنفسی، سرطان و سایر مسائل مرتبط با سلامت) و سلامت محیط‌زیست (آلودگی هوا، آب و زمین) اثر بگذارد. شیوع بیماری‌های دیگر مانند آسم و سایر مشکلات تنفسی هم در جمعیت کودکان و هم در بزرگسالان که در نزدیکی مجتمع‌های پتروشیمی زندگی می‌کنند و نتایج باروری در زنان باردار و همچنین بر سلامت روانی مورد بررسی قرار گرفته است. 
 فعالیت‌های انسانی همزمان با تغییر سطح آب دریای کاسپین بود که در ابتدای دهه هفتاد شمسی افزایش یافت و سپس کاهش یافته است. درنتیجه، تعادل محیط‌زیستی دریای کاسپین مختل شده است. این مجموعه آبی منحصر‌به‌فرد تقریبا دو میلیون سال است که از اقیانوس‌های جهان جدا شده و درنتیجه یک سامانه اکولوژیک متمایز است. ماهی خاویاری کاسپین و فوک کمیاب آب شیرین دو گونه معروف از بیش از ۴۰۰ گونه بومی دریای کاسپین (از ۸۰۰ گونه آن) هستند. سامانه رودخانه‌ای وسیع و مناطق تالابی میلیون‌ها پرنده مهاجر را جذب و زیستگاه گیاهان و جانوران مختلف را فراهم می‌کند.
اثر منفی فعالیت‌های انسانی بر گیاهان و جانوران دریای کاسپین با کاهش جمعیت فوک‌های کاسپین، ماهیان خاویاری و سایر گونه‌ها مشهود است. قوانین ضعیف محیط‌زیستی در همه پنج کشور ساحلی، فقدان مقررات مناسب و چارچوب قانونی ناقص در کشورهای همسایه این چالش‌ها را تشدید می‌کند.
پنج کشور ساحلی کاسپین -آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان- در کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط‌زیست دریایی کاسپین حفاظت از محیط‌زیست دریایی این دریا را هدف‌گذاری کرده‌اند تا از آلودگی جلوگیری و از حفظ، احیا، استفاده پایدار و منطقی از منابع بیولوژیکی آن اطمینان حاصل کنند. با این حال، اجرای مقررات محیط‌زیستی و تقویت همکاری بین کشورهای منطقه همچنان با چالش‌هایی مواجه است. 
در سال‌های اخیر کم آب شدن قابل توجهی در چندین جهت مشاهده شده است. این موضوع به دلیل عدم توجه به نگرانی‌های محیط‌زیستی حین اکتشاف، استخراج و انتقال منابع هیدروکربنی به دریا تشدید می‌شود. آلاینده‌هایی مانند زباله‌های صنعتی، آب رودخانه‌ها، فاضلاب خانگی تصفیه نشده، زباله‌های کشتی‌های شناور، بقایای کودهای کشاورزی و رواناب‌های آبیاری همگی در آلودگی آب کاسپین نقش دارند. بخش عمده فاضلابی که به دریای کاسپین می‌ریزد از رودخانه ولگا (به‌طور متوسط ۸۴.۵ درصد)، رودخانه کورا (۶.۱ درصد) و رودخانه اورال (۳.۱ درصد) سرچشمه می‌گیرد که آنها از عوامل مهم آلودگی هستند. فاضلاب از طریق ولگا، کورا و اورال، از شهرهایی مانند باکو، سومگایت، ماخاچ کالا، آستاراخان، ترکمن‌باشی، رشت، انزلی و سایر مناطق در امتداد سواحل دریا که از منابع اولیه آلودگی هستند به دریا ریخته می‌شود.
در حال حاضر سطح آب دریای کاسپین ۱۷۰ سانتی‌متر کمتر از سطح سال ۹۵ و ۸۰ سانتی‌متر بالاتر از حداقل ثبت شده در سال ۱۹۷۷ است. گزارش‌های پایش حاکی از کاهش مداوم سطح آب است. این روند می‌تواند منجر به فرآیندهای اقلیمی خطرناک شود. در حال حاضر شاهد افزایش روزهای وزش باد هستیم که بر آب‌های دریای کاسپین اثر می‌گذارد.همچنین در سال‌های اخیر سیل در مناطق ساحلی کاسپین افزایش یافته است، مانند سیلاب نوروز ۱۳۹۸ در آق‌قلا. 
همه طرف‌ها وضعیت فاجعه‌بار دریای کاسپین را به‌رسمیت می‌شناسند. با این حال، اقدامات خاص یا سیاست‌های جامع برای رسیدگی به این موضوع باید بهبود یابد. متاسفانه هیچ اقدامی برای کاهش تخلیه فاضلاب یا بهبود تصفیه آب انجام نشده است. توجه به اکولوژی دریای کاسپین عمدتا بر نگرانی در مورد کم ژرفا بودن آن متمرکز بوده است. اجرای اقدامات موثر در این زمینه با چالش‌هایی مواجه است. سطح آب دریا تا حد زیادی به حجم آب رودخانه ولگا و میزان بارندگی بستگی دارد. در سال‌های اخیر تغییراتی در توزیع بارندگی مشاهده شده است. با این حال، ۸۴.۵درصد از رواناب رودخانه‌ها از رودخانه ولگا می‌آید و پرداختن به مسائل مربوط به تغییرات اقلیمی در سطح منطقه‌ای باید با ملاحظه شرایط همه سواحل کاسپین صورت گیرد. فوک خزری تنها پستاندار موجود در دریا و کوچک‌ترین در بین تمام گونه‌های فوک در سطح جهان است. در اوایل قرن بیستم، جمعیت آن حدود یک میلیون نفر بود، اما برآوردهای فعلی بین۱۱۱ هزار تا ۳۶۰ هزار نفر است که برخی کارشناسان این ارقام را دست بالا می‌دانند.  در جنوب شرق دریای کاسپین درحالی که دولت اعلام کرده است که پروژه پتروشیمی میانکاله متوقف خواهد شد، طبق گزارش‌ها، توسعه و محوطه‌سازی آن در ماه‌های اخیر در سال ۱۴۰۲ ادامه داشته است. تاسیسات پتروشیمی میانکاله قرار است در شبه جزیره میانکاله ساخته شود. میانکاله در سال ۱۳۵۵ به عنوان ذخیره‌گاه زیست کره یونسکو معرفی شد. رییس سازمان حفاظت از محیط‌زیست در تیر ماه اعلام کرد که از نظر ما پروژه‌ای به نام میانکاله وجود ندارد. او همواره اعلام کرده که پروژه مورد تایید محیط‌زیست قرار نگرفته است. میانکاله یکی از مهم‌ترین پناهگاه‌های زیست محیطی ایران است. حفاظت از آن معیار خوبی برای سنجش میزان اهمیت دادن دولت و جامعه مدنی ایران به مساله محیط زیست است. 

انتهای پیام