[رمضانیه] از دعای روز هجدهم؛ «برکه» در قرآن

«برکت» به معنی فایدۀ ثابت است و در قرآن به معنای ثبوت خیر الهی است. این واژه سه بار در حالت جمع در قرآن آمده ­است:

۱- وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَـٰکِن کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ ﴿أعراف/۹۶﴾

و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند قطعا برکاتى از آسمان و زمین برایشان می گشودیم ولى تکذیب کردند پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم.

 

۲- قِیلَ یَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلَامٍ مِّنَّا وَبَرَکَاتٍ عَلَیْکَ وَعَلَىٰ أُمَمٍ مِّمَّن مَّعَکَ ۚ وَأُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یَمَسُّهُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴿هود/۴۸﴾

گفته شد اى نوح با درودى از ما و برکت هایى بر تو و بر گروه هایى که با تواند فرود آى و گروه هایى هستند که به زودى برخوردارشان می کنیم سپس از جانب ما عذابى دردناک به آنان می رسد.

 

۳- قَالُوا أَتَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّـهِ ۖ رَحْمَتُ اللَّـهِ وَبَرَکَاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ ۚ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَّجِیدٌ ﴿هود/۷۳﴾

(فرشتگان خطاب به همسر ابراهیم) گفتند آیا از کار خدا تعجّب مى‏کنى رحمت‏ خدا و برکات او بر شما خاندان [رسالت] باد بى‏گمان او ستوده‏ اى بزرگوار است.

* «مبارَکـَه» مصدر این ریشه در باب مفاعله و به معنای قرار دادن خیر ثابت در چیزی است.

از این مصدر هشت فعل در قرآن آمده ­است:

۱- وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا ۖ وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنَىٰ عَلَىٰ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمَا صَبَرُوا ۖ وَدَمَّرْنَا مَا کَانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا کَانُوا یَعْرِشُونَ ﴿اعراف/۱۳۷﴾

و به آن گروهى که پیوسته تضعیف می شدند [بخشهاى] باختر و خاورى سرزمین [فلسطین] را که در آن برکت قرار داده بودیم به میراث عطا کردیم و به پاس آنکه صبر کردند وعده نیکوى پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت و آنچه را که فرعون و قومش ساخته و افراشته بودند ویران کردیم.

 

۲- سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَىٰ بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیَاتِنَا ۚ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ﴿إسراء/۱﴾

منزه است آن [خدایى] که بنده ‏اش را شبانگاهى از مسجد الحرام به سوى مسجد الاقصى که پیرامون آن را برکت داده ‏ایم سیر داد تا از نشانه ‏هاى خود به او بنمایانیم که او همان شنواى بیناست .

 

۳- وَنَجَّیْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا لِلْعَالَمِینَ ﴿أنبیاء/۷۱﴾

و او(ابراهیم) و لوط را [براى رفتن] به سوى آن سرزمینى که براى جهانیان در آن برکت نهاده بودیم رهانیدیم.

 

۴- وَلِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ عَاصِفَهً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا ۚ وَکُنَّا بِکُلِّ شَیْءٍ عَالِمِینَ ﴿۸۱﴾

و براى سلیمان تندباد را [رام کردیم] که به فرمان او به سوى سرزمینى که در آن برکت نهاده بودیم جریان می یافت و ما به هر چیزى دانا بودیم.

 

۵- فَلَمَّا جَاءَهَا نُودِیَ أَن بُورِکَ مَن فِی النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا وَسُبْحَانَ اللَّـهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ﴿نمل/۸﴾

چون (موسی) نزد آن(آتش) آمد آوا رسید که خجسته [و مبارک گردید] آنکه در کنار این آتش و آنکه پیرامون آن است و منزه است‏خدا پروردگار جهانیان.

 

۶- وَجَعَلْنَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْقُرَى الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا قُرًى ظَاهِرَهً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ ۖ سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّامًا آمِنِینَ ﴿سبأ/۱۸﴾

و میان آنان(قوم سبأ) و میان آبادانی هایى که در آنها برکت نهاده بودیم شهرهاى متّصل به هم قرار داده بودیم و در میان آنها مسافت را به اندازه مقرر داشته بودیم در این [راه]ها شبان و روزان آسوده ‏خاطر بگردید.

 

۷- وَبَارَکْنَا عَلَیْهِ وَعَلَىٰ إِسْحَاقَ ۚ وَمِن ذُرِّیَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ مُبِینٌ ﴿صافّات/۱۱۳﴾

و به او (ابراهیم) و به اسحاق برکت دادیم و از نسل آن دو برخى نیکوکار و [برخى] آشکارا به خود ستمکار بودند.

 

۸- وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِّلسَّائِلِینَ ﴿فُصـِّلـَت/۱۰﴾

و در [زمین] از فراز آن [لنگرآسا] کوهها نهاد و در آن خیر فراوان پدید آورد و مواد خوراکى آن را در چهار روز اندازه ‏گیرى کرد [که] براى خواهندگان ‏درست [و متناسب با نیازهایشان] است.

 

«مبارَک» اسم مفعول از همین مصدر و به معنای آن چیزی است که در آن خیر ثابت و بسیار قرار داده شد­ه ­است. به صورت مذکّر و مؤنّث، هشت بار در قرآن آمده­ است:

۱- إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبَارَکًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِینَ﴿آل عمران/۹۶﴾ 

در حقیقت نخستین خانه‏ اى که براى [عبادت] مردم نهاده شده همان است که در مکـّه است و مبارک و براى جهانیان [مایه] هدایت است.

 

۲- وَجَعَلَنِی مُبَارَکًا أَیْنَ مَا کُنتُ وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ مَا دُمْتُ حَیًّا ﴿مریم/۳۱﴾

و هر جا که باشم من(عیسی) را با برکت ‏ساخته و تا زنده‏ام به نماز و زکات سفارش کرده است.

 

۳- وَقُل رَّبِّ أَنزِلْنِی مُنزَلًا مُّبَارَکًا وَأَنتَ خَیْرُ الْمُنزِلِینَ ﴿مؤمنون/۲۹﴾

و بگو پروردگارا من(نوح) را در جایى پربرکت فرود آور [که] تو نیکترین مهمان ‏نوازانى.

 

۴- اللَّـهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ ۖالْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ ۖ الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَهٍ مُّبَارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لَّا شَرْقِیَّهٍ وَلَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُّورٌ عَلَىٰ نُورٍ ۗ یَهْدِی اللَّـهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاءُ ۚ وَیَضْرِبُ اللَّـهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّـهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴿نور/۳۵﴾

خدا نور آسمان ها و زمین است. مثل نور او چون چراغدانى است که در آن چراغى و آن چراغ در شیشه ‏اى است؛ آن شیشه گویى اخترى درخشان است که از درخت‏ خجسته زیتونى که نه شرقى است و نه غربى افروخته می ‏شود. نزدیک است که روغنش هر چند بدان آتشى نرسیده باشد روشنى بخشد؛ روشنى بر روى روشنى است‏. خدا هر که را بخواهد با نور خویش هدایت می کند و این مثل­ ها را خدا براى مردم می ‏زند و خدا به هر چیزى داناست.

 

۵- لَّیْسَ عَلَى الْأَعْمَىٰ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَىٰ أَنفُسِکُمْ أَن تَأْکُلُوا مِن بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبَائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوَانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمَامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوَالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خَالَاتِکُمْ أَوْ مَا مَلَکْتُم مَّفَاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ ۚ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْکُلُوا جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا ۚ فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَىٰ أَنفُسِکُمْ تَحِیَّهً مِّنْ عِندِ اللَّـهِ مُبَارَکَهً طَیِّبَهً ۚ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّـهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ﴿نور/۶۱﴾

بر نابینا و لنگ و بیمار و بر شما ایرادى نیست که از خانه‏ هاى خودتان بخورید یا از خانه‏ هاى پدرانتان یا خانه ‏هاى مادرانتان یا خانه‏ هاى برادرانتان یا خانه ‏هاى خواهرانتان یا خانه‏ هاى عموهایتان یا خانه‏ هاى عمّه‏ هایتان یا خانه ‏هاى دایی هایتان یا خانه ‏هاى خاله‏ هایتان یا آن [خانه‏ هایى] که کلیدهایش را در اختیار دارید یا [خانه] دوستتان [هم چنین] بر شما باکى نیست که با هم بخورید یا پراکنده. پس چون به خانه ‏هایى [که گفته شد] درآمدید به یکدیگر سلام کنید درودى که نزد خدا مبارک و خوش است. ‏خداوند آیات [خود] را این گونه براى شما بیان می کند امید که بیندیشید.

 

۶- فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِیَ مِن شَاطِئِ الْوَادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَهِ الْمُبَارَکَهِ مِنَ الشَّجَرَهِ أَن یَا مُوسَىٰ إِنِّی أَنَا اللَّـهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ ﴿قـَصَص/۳۰﴾

پس چون به آن [آتش] رسید از جانب راست وادى در آن جایگاه مبارک از آن درخت ندا آمد که اى موسى منم من خداوند پروردگار جهانیان.

 

۷- وَالْکِتَابِ الْمُبِینِ ﴿دخان/۲﴾ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهٍ مُّبَارَکَهٍ ۚ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ ﴿۳﴾

سوگند به کتاب روشنگر [که] ما آن را در شبى فرخنده نازل کردیم [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم.

 

۸- وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَکًا فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ ﴿ق/۹﴾

و از آسمان آبى پر برکت فرود آوردیم پس بدان [وسیله] باغ ها و دانه‏ هاى دروکردنى رویانیدیم.

 

* فعل «تبارَکَ» از مصدر «تبارُک» نه بار در قرآن آمده­است. همۀ موارد در وصف خداست(یک بار در وصف اسم او) و بیانگر خیر کثیر و ثابت او. ثبوت دائمی و بزرگی و خجستگی نیز در تفاسیر و ترجمه ها گفته شده­است:

۱- إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّـهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَکَ اللَّـهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ ﴿اعراف/۵۴﴾

در حقیقت پروردگار شما آن خدایى است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر عرش [جهاندارى] استیلا یافت روز را به شب که شتابان آن را مى طلبد می پوشاند و [نیز] خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده ‏اند [پدید آورد] آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آن اوست فرخنده خدایى است پروردگار جهانیان.

 

۲- ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ ۚ فَتَبَارَکَ اللَّـهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ ﴿مؤمنون/۱۴﴾

آنگاه نطفه را به صورت علقه درآوردیم پس آن علقه را [به صورت] مضغه گردانیدیم و آنگاه مضغه را استخوان هایى ساختیم بعد استخوان ها را با گوشتى پوشانیدیم آنگاه [جنین را در] آفرینشى دیگر پدید آوردیم آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.

 

۳- تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَىٰ عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا ﴿فرقان/۱﴾

بزرگ [و خجسته] است کسى که بر بنده خود فرقان [=کتاب جداسازنده حق از باطل] را نازل فرمود تا براى جهانیان هشداردهنده ‏اى باشد.

 

۴- تَبَارَکَ الَّذِی إِن شَاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْرًا مِّن ذَٰلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَیَجْعَل لَّکَ قُصُورًا ﴿فرقان/۱۰﴾

بزرگ [و خجسته] است کسى که اگر بخواهد بهتر از این را براى تو (پیامبر) قرار می دهد باغ هایى که جویبارها از زیر [درختان] آن روان خواهد بود و براى تو کاخ ها پدید می آورد.

 

۵- تَبَارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِیهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُّنِیرًا ﴿فرقان/۶۱﴾

[فرخنده و] بزرگوار است آن کسى که در آسمان برج هایى نهاد و در آن چراغ و ماهى نوربخش قرار داد.

 

۶- اللَّـهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَرَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ ۚ ذَٰلِکُمُ اللَّـهُ رَبُّکُمْ ۖ فَتَبَارَکَ اللَّـهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ ﴿غافر/۶۴﴾

خدا [همان] کسى است که زمین را براى شما قرارگاه ساخت و آسمان را بنایى [گردانید] و شما را صورتگرى کرد و صورت هاى شما را نیکو نمود و از چیزهاى پاکیزه به شما روزى داد این است‏خدا پروردگار شما بلندمرتبه و بزرگ است‏خدا پروردگار جهانیان.

 

۷- وَتَبَارَکَ الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَهِ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ﴿زخرف/۸۵﴾

و خجسته است کسى که فرمانروایى آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است از آن اوست و علم قیامت پیش اوست و به سوى او برگردانیده می ‏شوید.

 

۸- تَبَارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِی الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ ﴿الرّحمن/۷۸﴾

خجسته باد نام پروردگار شکوهمند و بزرگوارت.

 

۹- تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿مُلک/۱﴾

بزرگوار [و خجسته] است آنکه فرمانروایى به دست اوست و او بر هر چیزى تواناست.