نماد عقلانیت | آیت الله سروش محلاتی
آیت الله محمد سروش محلاتی در یادداشتی درباره ی مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی در روزنامه ی ایران نوشت:
چرا فقدان «آیت الله هاشمی» از سنگین ترین مصائب دوران ما توصیف می شود؟
مصیبت فقدان آیت الله هاشمی رفسنجانی از سنگین ترین مصائب این دوران است. هنوز زود است که درباره ابعاد این مصیبت بتوانیم درک درست و واقعی داشته باشیم. باید زمان بگذرد تا معلوم شود چه خلائی در جامعه ما به وجود آمده است.
این روزها این کلام امیرالمومنین(ع) زیاد به خاطر می آید؛ حضرت در آخرین ساعات عمرشان فرمودند: «غَداً تَرَوْنَ اَیامِی وَ یکشَفُ لَکمْ عَنْ سَرَائِرِی وَ تَعْرِفُونَنِی بَعْدَ خُلُوِّ مَکانِی وَ قِیامِ غَیرِی مَقَامِی» آینده، مرا خواهید شناخت، امروز علی بن ابیطالب را نمی شناسید. زمان باید بگذرد و نسل ها از پی هم بیایند، اندیشه ها مورد بازبینی قرار گیرد تا علی در آینده شناخته شود. مرا خواهید شناخت در حالی که آن روز علی در میان شما نخواهد بود و وقتی دیگران جای مرا بگیرند معلوم می شود علی بن ابیطالب چه کسی بود.
البته در سطح علی بن ابیطالب (ع) هیچ کس را نمی توان مقایسه کرد ولی اگر جامعه ای قدر سرمایه های خویش را نداند ارزش شخصیت ها بعد از آنکه از دست بروند شناخته می شود.
مرحوم هاشمی امتیازات زیادی داشت؛ سوابق طولانی در مبارزه، فداکاری ها، ایثارگری ها و از خودگذشتگی های زیادی از او سراغ داریم. بعد از پیروزی انقلاب هم در مدیریت کشور و بویژه در بحران ها در خط مقدم بود. مردی با یک سابقه پرافتخار در میدان علم و عمل!آنچه بیشتر باید مد نظر باشد و به عموم جامعه مربوط می شود این است که جامعه با از دست دادن ایشان دچار خلاشده است، که این خلاباید شناخته شود و مورد بررسی قرار گیرد که چگونه آن را می توان جبران کرد. نباید در گذشته توقف کرد. ایشان جنگ را مدیریت کرد، بنیانگذار سازندگی بود، کار تفسیری بزرگی بر قرآن انجام داد ولی این کارها پس از ایشان هم توسط دیگران انجام می شود. آن چیزی که جامعه به آن نیاز دارد و خلاآن بسیار محسوس است این است که مرحوم هاشمی در کشور و نظام «نماد عقلانیت» بود و امروز مصیبتی بزرگ در این ناحیه وارد شده که باید برای پر کردن این خلاچاره اندیشی کرد. این نوع عقلانیت نیاز حتمی و ضروری نظام اسلامی است و بزرگترین تاسفی که باید خورد این است که این عنصر عقلانیت را از دست داده ایم ؛در شرایطی که عناصر تند و افراطی در گوشه و کنار کشور مجال فعالیت پیدا کرده اند.
این موضوع را از دو زاویه می توان بیان کرد؛ اول می توان از کلام امیرالمومنین(ع) درباره «جایگاه تدبیر و عقلانیت» سخن گفت. امیرالمومنین(ع) در کنار پیامبر اکرم(ص) نخستین مجاهد است. پس از رحلت پیامبر(ص) امام علی(ع) کنار زده شدند و در این زمان حضرت باید تصمیم بگیرد. تعبیر حضرت در این باره این است: «فَرَاَیتُ اَنَّ الصَّبْرَ عَلَی هَاتَا اَحْجَی فَصَبَرْتُ وَ فِی الْعَینِ قَذًی وَ فِی الْحَلْقِ شَجًا اَرَی تُرَاثِی نَهْباً حَتَّی مَضَی الْاَوَّلُ لِسَبِیلِهِ فَاَدْلَی بِهَا إِلَی فُلَانٍ بَعْدَهُ ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الْاَعْشَی»
تامل کردم دیدم صبر کردن و تحمل کردن و خویشتنداری کردن و سکوت کردن به عقل نزدیک تر است و در برابر ظلمی که به من شده عقل حکم می کند که صبر کنم. صبر کردم در حالی که خار در چشم و استخوان در گلو بودم.
همان طور که مرحوم هاشمی در برابر اتهامات و تعرض ها صبر پیشه کرد. تحمل آقای هاشمی فوق العاده بود و سعه صدر بی نظیری داشت که ریشه آن همین مطلب است که در کلام امیرالمومنین(ع) نیز آمده است که صبر و تحمل ریشه در «عقلانیت» دارد. وقتی عقلانیت وجود داشته باشد احساسات انسان کنترل می شود و پای عقلانیت می ایستد. در این زمینه تعبیرات زیادی در نهج البلاغه وجود دارد که بسیار عمیق و پرمعنا است. یکی از این تعبیرات این است که حضرت فرمودند: «وَ لَا تَکونَنَّ مِمَّنْ لَا تَنْفَعُهُ الْعِظَه إِلَّا إِذَا بَالَغْتَ فِی إِیلَامِهِ فَإِنَّ الْعَاقِلَ یتَّعِظُ بِالْآدَابِ وَ الْبَهَائِمَ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْب»
یعنی از جمله کسانی نباشید که وقتی گرفتاری برایشان پیش می آید تازه متذکر می شوند بلکه انسان باید عاقل باشد. عاقل پیش از آنکه درد را احساس کند روش خود را عوض می کند.
در کلام مولاامیرالمومنین(ع) تاکید بر این است که عقل به انسان حکم می کند که کجا اقدام کند، کجا با سرعت برود و کجا سرعتش را کم کند. کسی که همیشه با سرعت حرکت می کند عاقل نیست. بله ممکن است یک زمانی متوجه شود و بخواهد ترمز کند و سرعت را کم کند ولی فرصت ترمز گرفتن گذشته است.
این کلام امیرالمومنین(ع) است که «الْحِدَّه ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ لِاَنَّ صَاحِبَهَا ینْدَمُ فَإِنْ لَمْ ینْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْکمٌ» یعنی تندروی و شدت نمونه ای از جنون است زیرا افراد تندرو پشیمان خواهند شد و اگر پشیمان نشوند نشانه این است که جنون و دیوانگی شان بیشتر است.
حضرت درباره مالک اشتر می فرماید ویژگی مالک این است که او می داند کجا باید تند برود و کجا جای توقف است و این نشانه عقل است.
امام خمینی(ره) درباره آقای فلسفی فرمودند: «زبان گویای اسلام»یک زمان، درباره شخصیت دیگری می فرمایند: «او بازوی اسلام و مملکت است.» یعنی نقش عملیاتی دارد ولی یک زمان از دست دادن یک شخصیت در واقع از دست دادن «عقل» است و این بزرگترین مصیبتی است که می تواند در جامعه اتفاق بیفتد. مرحوم آقای هاشمی نماد عقل بود و می توانست در جامعه اعتدال به وجود آورد.
