هویت فرهنگی و فضای مجازی؛ دو رکن جدایی ناپذیر

محمد قاسمی، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات دانشگاه تهران در یادداشتی ارسالی به انصاف نیوز نوشت:

در دنیای امروز ارتباط انسانی به عنوان سنگ بنای جامعه و منشاء فرهنگ، تاثیرات مهمی بر زندگی افراد گذاشته است. در واقع از ارتباطات و فرهنگ به عنوان دو جزء جدایی ناپذیر یاد می شود و هیچ فرهنگی بدون ارتباطات قادر به بقا نیست.

در سال های اخیر فضای مجازی نقش پررنگی در شکل گیری، تقویت و دگرگونی هویت افراد جامعه داشته است. ظهور شبکه‌ های اجتماعی به عنوان قوی ترین رسانه آنلاین، باعث از بین رفتن محدودیت های زمانی و مکانی، و همچنین تغییر شیوه زندگی افراد جامعه شده و این امکان را به آنها می دهد تا عقاید، ارزش ها و نظرات خود را آزادانه به دیگران منتقل کنند.

فضای مجازی علاوه بر منافع و رفاهی که برای انسان ها ایجاد کرده، همواره شامل آسیب هایی نیز بوده است. استفاده نادرست از این تکنولوژی، اخلاق، روان انسان ها، فرهنگ، رفتارهای اجتماعی و اعتقادات آنها را مورد آسیب قرار می دهد.

در این یاداشت سعی برآن است که به تمام ابعاد هویت فرهنگی و فضای مجازی پرداخته شود.

فرهنگ

در تعریف و بررسی ماهیتی فرهنگ اختلافات بسیاری میان جامعه‌شناسان وجود دارد. اما به تعبیری «فرهنگ» میراث هزاران سال تلاش فکری، هنری و صنعتی نسل‌های گذشته یک ملت است. که هر نسلی اندوخته‌های فرهنگی و تجارب زندگی خویش را با شیوه‌های گوناگون به نسل بعدی منتقل می سازد، نسل بعد نیز اندوخته‌های خود را بر آن می‌افزاید و آن را به نسل پس از خویش انتقال می‌دهد. (عبدالعلی, ۱۳۸۱) در واقع فرهنگ ناشی از عوامل زیست‌شناختی، محیط زیستی، روانشناختی و تاریخ بشر است. ساختار فرهنگ، پویا، متحول و کاملا تغییرپذیر است؛ که قواعدی است که تجزیه و تحلیل آن را به روش‌های علمی ممکن می‌سازد. (ستاری, ۱۳۸۳)

اما جامع‌ترین تعریف از فرهنگ توسط یونسکو در کنفرانس تدابیر فرهنگی در مکزیک در سال ۱۹۸۲ ارائه شد که بیان می‌کند؛ فرهنگ مجموعه‌ای تام از خصوصیات معنوی، مادی، فکری و عـاطفی است که جامعه یا گروه اجتماعی را متمایز میکند. نه تنها دربرگیرنـده هنـر و ادبیـات است بلکه شیوه‌های زندگی، حقوق اساسی بشر، نظام‌های ارزش، سنت‌ها و باورهـا را دربرمی گیرد. (یونسکو, ۱۳۷۱)

هویت

هویت از نگاه متفکران مختلف درحوزه های روان شناسی و جامعه شناسی، تعاریف متعددی دارد و این موضوع برآمده از آن است که هویت خود نیز عملا ثابت نخواهد بود. به شکلی که استوارت هال اعتقاد دارد که هویت ها پیوست های موقتی و گذرایی هستند که کنش های موقتی را برای ما به ارمغان می آورند. این تعریف بر این مبناست که در حقیقت نمی توان از هویت های ثابت حرف زد. (هال, ۱۳۸۳)

کاستلز هویت را فرآیند معناسازی بر اساس یک ویژگی فرهنگی یا مجموعه‌ی به هم پیوسته‌ای از ویژگی های فرهنگی می‌داند که بر منابع معنایی دیگر اولویت داده می‌شود. به نظر کاستلز «در جامعه‌ی شبکه‌ای، برای اکثر کنشگران اجتماعی معنا حول یک هویت بنیادی سازمان می‌یابد. در واقع کانون توجه من عمدتاً معطوف به هویت جمعی خواهد بود تا به هویت فرد. هرچند که فردگرایی (که با هویت فردی تفاوت دارد) نیز می‌تواند شکلی از هویت جمعی باشد»

کاستلز بین سه نوع هویت تمایز قائل می‌شود:

هویت مشروعیت بخش: این نوع هویت توسط نهادهای غالب جامعه ایجاد می‌شود تا سلطه ی آنها را بر کنشگران اجتماعی گسترش دهد.

هویت مقاومت: این هویت که شاید مهمترین شکل هویت‌سازی در جامعه‌ی امروز است، به دست کنشگرانی ایجاد می‌شود که در اوضاع و احوال یا شرایطی قرار دارند که از طرف منطق سلطه، بی‌ارزش دانسته می‌شود و یا داغ ننگ بر آن زده می‌شود. این هویت شکل هایی از مقاومت جمعی را در برابر ظلم و ستم ایجاد می‌کند.

هویت برنامه‌دار: این نوع هویت هنگامی تحقق پیدا می‌کند که کنشگران اجتماعی، هویت جدیدی بسازند و موقعیت آنان در جامعه از نو تعریف شود که به این ترتیب در پی تغییر شکل کل ساختار اجتماعی خواهند بود. (کاستلز, ۱۳۸۵)

در واقع هویت دارای دو ویژگی مهم است: اول اینکه هویت وجه تمایز من و ما با دیگران است و دوم اینکه هویت مهمترین و اساسی‌ترین منبع شناخت عواطف، احساسات و سازماندهی رفتارهای جمعی درون جامعه پیرامون ما محسوب می‌شود و آن را امری تاریخمند معرفی می‌کند. (منتظر, ۱۳۸۴)

هویت فرهنگی

درمجموع هویت واجد سه عنصر است: هویت شخصی، فرهنگی و اجتماعی که هر یک در تعریف هویت فرد نقش مهمی ایفا می‌کنند. (بیگی, ۱۳۸۳) هویت فرهنگی، عبارت از همبستگی و یکپارچگی بافت معنوی جامعه است که به‌ واسطه آن، افراد یک حوزه، خود را متعلق به هم می‌دانند و از نظر دیگران متعلق به هم شناخته می‌شوند. در حقیقت، هویت، مجموعه آداب، رسوم، معتقدات، علوم و هنرهایی است که عمدتاً به وسیله زبان و خط فراگرفته می‌شوند. در واقع، این دو مجموعه، هویت فرهنگی یک جامعه را شکل می‌دهند. (سعیدی, ۱۳۸۷)

طبق قاعده جبرگرایی تکنولوژی هرگاه ارزش‌های جدید در جامعه وارد شود و به دنبال نهادینه کردن خود باشد، تضادی میان ارزشهای جدید و قدیم ایجاد خواهد شد. بدین ترتیب، زمانی که ارزشهای جدید بتواند به مقابله با ارزشهای قدیمی بپردازد، ممکن است فرهنگ جامعه را دستخوش تحولاتی کرده و در نهایت، هویت فرهنگی جامعه را با چالش مواجه سازد و در صورت حل نشدن این چالش، بستری برای تبدیل آن به بحران و تهدید فراهم خواهد شد. (نورمحمدی, ۱۳۸۸)

تاثیر فضای مجازی بر هویت فرهنگی

زندگی در فضاهای مجازی می‌تواند تاثیرات مثبت و منفی چون فرآهم آمدن فرصت‌های آموزشی، اقتصادی، به عنوان نقاط مثبت و آسیب پذیری‌های اجتماعی و خانوادگی را به عنوان نقاط منفی به همراه داشته باشد. (بولتن نیوز، ۱۳۹۲)

در رابطه با تاثیر فضای مجازی بر هویت فرهنگی می‌توان به نسل z پرداخت. نسلی که بین سال های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۰ میلادی به دنیا آمده و با پیشرفت اینترنت و ابزارهای هوشمند از همان بدو تولد بزرگ شده‌اند. با بررسی تغییرات هویت فرهنگی در این نسل نسبت به نسل‌های قبل از خود می‌توان، تاثیرات فضای مجازی بر هویت را بهتر مشاهده کرد.

نسل z علاقه‌ شدیدی به ارتباط مجازی و دیجیتالی دارد، این نسل عمدتا تمام فعالیت‌های خود نظیر خرید اینترنتی تا پیدا کردن دوست را به شکل آنلاین انجام می‌دهد. نسل z طرفدار خلاقیت و نوآوری است و برخلاف نسل‌های پیشین تمایل این افراد به برهم زدن ساختار برای ایجاد راه جدید است تا پیروی از راهی از پیش تعیین شده. آزادی بیان و حقوق بشر از ارزش‌هایی است که در این نسل بیشتر مورد توجه قرار گرفته و حق بیان نظرات به شکل آزادانه و رها از خصوصیات این نسل می‌باشد. این موضوع را می‌توانیم در بین دانشجویان دانشگاه‌ها در این برهه زمانی مشاهده کنیم که در اتفاقات اخیر کشور نیز نمود بیشتری پیدا کرده است.

سخن پایانی

با گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی و از بین رفتن محدودیت‌های زمانی و مکانی، هویت‌های جدید در دوره محدودتری شکل می‌گیرند و با سرعت نیز از بین می‌روند. این آشفتگی هویتی در فضای مجازی باعث شده است که افراد در جای درست خود قرار نگیرند و با بحران هویتی رو به رو شوند که در آن فرد فاصلۀ زیادی بین هویت واقعی و مجازی خویش احساس می‌ کند. همچنین عدم توانایی ما در یافتن وجه اتصالی بین دنیای مجازی و دنیای واقعی باعث ایجاد اختلالات هویتی نیز شده است.

سرعت گرفتن رشد تکنولوژی‌های ارتباطی موجب برجسته شدن تضادهای فرهنگی و ضعیف شدن پیوندهای سنتی شده و روش‌های جدیدی را در جامعه برای زندگی ساخته است. در واقع فرهنگ نسل امروز در وضعیت مبهم، حساس و متاثر از رسانه‌ها می باشد.

شبکه‌های اجتماعی با تغییر نگرش و رفتارهای افراد جامعه، باعث کاهش احساس تعلق ملی، همدلی و انسجام اجتماعی شده، و نسلی سرکش‌تر و ساختارشکنانه‌تر را پرورش داده است که این نسل به علت عدم وجود هیچ گونه محدودیت در فضای مجازی همواره در تکاپوی ساخت دنیایی بدون مرز می باشند.

فهرست منابع:

بولتن نیوز (۱۳۹۲)، «زندگی دوم» در فضای مجازی؛ تغییر در «سبک زندگی» جوانان.

بیگی, م. ب. (۱۳۸۳). بررسی رابطه اینترنت و شکاف ارزش ها در بین دو نسل. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

خسروی, آ. (۱۳۸۹). بررسی هویت مجازی در فضای سایبر با رویکرد اخلاقی. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

ستاری, ج. (۱۳۸۳). هویت ملی و هویت فرهنگی. نشر مرکز.

سعیدی, ر. ا. (۱۳۸۷). صنعت فرهنگ. ره آورد سیاسی.

عبدالعلی, ر. (۱۳۸۱). جایگاه دولت در برنامهریزی فرهنگی و دامنه تأثیرگذاری. فصلنامه شورای فرهنگ عمومی.

کاستلز, م. (۱۳۸۵). عصراطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ. تهران: نشر طرح نو.

منتظر, ق. (۱۳۸۴). رسانه های جمعی و هویت. فصلنامه مطالعات ملی.

نورمحمدی, م. (۱۳۸۸). تاثیر فضای مجازی بر عرصه هویت. مجلات عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی.

هال, ا. (۱۳۸۳). هویت های قدیم و جدید، قومیت های قدیم و جدید. (شهریار وقفیپور،مترجم). فصلنامه.

یونسکو. (۱۳۷۱). فرهنگ و توسعه. ترجمه نعمت اهلل فاضلی و محمد فاضلی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

انتهای پیام