مثلث بحران در مدیریت بودجه تئاتر
«بابک احمدی» در روزنامه اعتماد نوشت: تئاتر در دهه ۸۰ بودجه قابل توجهی نداشت اما با تلاش مسوولان و هنرمندان در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ به‌ویژه بعد از آغاز به‌کار دولت یازدهم رقم بودجه به ۷۸ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان برای سال ۹۷ افزایش یافته است. گرچه هزینه تولید آثار نمایشی در همین بازه زمانی به شکلی سرسام‌آور افزایش یافت ولی با در نظر گرفتن رقم برآورد فعلی، پرسش این است که اداره‌کل هنرهای نمایشی چه سازوکاری برای توزیع متناسب اعتبار و توسعه پایدار تئاتر در استان‌های سراسر کشور در اختیار دارد. آیا روزآمدسازی سازوکار موجود در حال حاضر یک ضرورت نیست؟ چه عامل یا عواملی منجر به انحلال «انجمن نمایش» در دهه ۸۰ و شکل‌گیری «انجمن هنرهای نمایشی ایران» شد و از چه زمان «موسسه توسعه هنرهای معاصر» بین «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» و «انجمن هنرهای نمایشی» قرار گرفت.
انجمن نمایش و سهیم شدن استان‌ها در برنامه‌ریزی تئاتر
«انجمن نمایش» در دهه ۶۰ به همت علی منتظری، مدیرکل وقت مرکزهنرهای نمایشی و البته همفکری و همراهی جمع گسترده‌ای از پیشکسوت‌های تئاتر شکل گرفت. تشکیلاتی با اعضا و مشاوران غیر دولتی در بدنه جریان دولتی که امور را با کارشناسی و پیشنهادهای اهالی تئاتر پیش می‌برد. انجمن پس از آن شکل گرفت که ایده منتظری در راه‌اندازی «سازمان تئاتر» با مقاومت‌هایی در دو سوی میدان – هنرمندان و دولتمردان- مواجه شد. انجمن ۲۰ سال بعد از شکل‌گیری منحل شد و «انجمن هنرهای نمایشی ایران» تخصیص اعتبار به فعالیت‌های نمایشی استان‌های سراسر کشور را برعهده گرفت.
منتظری درباره شکل‌گیری «انجمن نمایش» توضیح داده است: «وقتی از سازمان تئاتر ناامید شدم، به سرعت اعلام کردیم قصد داریم در سراسر کشور انجمن نمایش تشکیل دهیم و دستورالعمل‌های تشکیل دفاتر در سطح مراکز استان‌ها، شهرها و غیره به نحوی که هیچ حساسیتی ایجاد نکند، تهیه شد. به این صورت که نقش مدیران کل، روسای ادارات هنری در استان‌ها و شهرستان‌ها نادیده گرفته نشود و در عین حال هنرمندان تئاتر هم بتوانند جایگاهی برای خود پیدا کنند و در تصمیم‌گیری برای تئاتر شهر و استان‌شان سهیم باشند. چون در شکل سابق، ممکن بود کمک هزینه‌ها به دست‌شان نرسد ولی انجمن نمایش را تاسیس کردیم که مطمئن شویم حمایت‌ها به دست‌شان می‌رسد.»
آغاز فشارها برای انحلال انجمن نمایش
فعالیت این جریان با همراهی ۶۰ نفر از هنرمندان تئاتر چیزی بیش از۲۰ سال ادامه داشت تا رفته رفته زمزمه‌هایی مبنی بر انحلال «انجمن نمایش» و جایگزینی «انجمن هنرهای نمایشی» از داخل جریان دولتی، البته با همکاری چند چهره منتسب به هنر نمایش به گوش رسید. قاسم خوشرو و محمدحسین ایمانی خوشخو دو معاون هنری بودند که مشخصا در این مسیر گام برداشتند.
بخشی از افکار عمومی تئاتر نیز نوک تیز پیکان انتقادهای خود را به سمت فرهاد مهندس‌پور نشانه رفت و مدتی بعد پای خسرو نشان، حسین پارسایی و حسین مسافرآستانه در مقام مدیرکل هنرهای نمایشی نیز به ماجرا باز شد. مهندس‌پور سال ۸۴ از حضور در ریاست شورای نظارت و ارزشیابی و انجمن نمایش استعفا داد اما اولی با موافقت خسرو نشان و دومی با مخالفت او مواجه شد.
دو سال بعد یعنی در سال ۸۶ اصغر همت که این روزها بر صندلی مدیرعاملی خانه تئاتر تکیه زده، در اعتراض به فشارها برای انحلال انجمن می‌گوید: «متاسفانه هر مدیر جدیدی که وارد می‌شود به نوعی دست روی انجمن نمایش می‌گذارد و در جهت انحلال آن تلاش می‌کند که البته این اقدامات تا به امروز موفق نبوده است. شدیدترین حرکت همزمان با حضور آقای خوشرو که در معاونت هنری وزارت ارشاد حضور داشتند، اتفاق افتاد و ما ناچار شدیم حدود ۱۰ ماه قضیه را پیگیری کنیم که این موضوع به نفع ما بود. زیرا باعث استخدام ما شد و از این طریق ریشه‌های ما مستحکم‌تر شد و توانستیم بیمه شویم، ضمن اینکه طبق قوانین وزارت کار به عنوان کارگر روزمزد استخدام شدیم. » اینجا اولین‌بار است که به نقش «قاسم خوشرو» در تغییر معادلات تئاتر به‌واسطه انحلال انجمن نمایش اشاره می‌شود.
اخراج هنرمندان عضو انجمن نمایش غیرقانونی بود
فرهاد مهندس‌پور یکی دیگر از افرادی است که سال ۸۷ و در گفت‌وگویی برای بار دوم به نقش خوشرو در مساله مورد مناقشه اشاره می‌کند: «اصلا بحث انحلال انجمن نمایش یا چیزی شبیه به این مطرح نبود. هیات امنا در آن دوره تلاش زیادی برای این کار کرد. کسی که آن موقع مخالفت کرد، آقای ایمانی خوشخو بود. دلیلش هم این بود که نمی‌خواستند وضعیت، بیش از آن متشنج شود. به محض اینکه دولت تازه آمد، شروع کردند کل آن هنرمندان – چهره‌هایی از جمع ۶۰ نفره که مدیران دولتی اعتقاد داشتند بیکار هستند و نباید حقوق دریافت کنند- را حذف کردند. این کاری بود که در دولت ششم هم یک بار اتفاق افتاد. یک بار آقای خوشرو در معاونت هنری این کار را کرد و یک بار هم آقای خوشخو. در سال ۱۳۷۳ آقای خوشرو این کار را کرد و هنرمندان رفتند شکایت کردند. اخراج یک‌طرفه این هنرمندان غیرقانونی است مگر اینکه دلیل محکمه‌پسندی وجود داشته باشد که نیست.»
حسین‌پارسایی، مدیرکل وقت هنرهای نمایشی در روزهای پایانی سال ۸۶ در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا، دستور سازمان بازرسی کل کشور را دلیل قطع رابطه اداره کل هنرهای نمایشی با انجمن عنوان می‌کند و تاسیس انجمن هنرهای نمایشی را کاملا قانونی می‌داند: «تاسیس انجمن هنرهای نمایشی ایران کاملا قانونی است، چرا که این انجمن به دلیل مشکلات اساسنامه انجمن نمایش و بهره‌برداری مالی و اداری آن، جایگزین این انجمن شده است و به دلیل این مشکلات بود که سازمان بازرسی کل کشور دستور قطع ارتباط این انجمن را با مرکز صادر کرد.» قطب‌الدین صادقی نیز از جمله هنرمندانی است که همان زمان مطالب عنوان شده از سوی حسین پارسایی و حسین مسافرآستانه را از اساس نادرست دانسته و گفته بود: «وزارت کار، دادگستری و سازمان بازرسی کل کشور، ما را محق دانسته‌اند و دیوان محاسبات اداری به عنوان آخرین مرکزی که به آن مراجعه کردم، نیز حق را به ما دادند و عنوان کردند تمام اقداماتی که انجام شده، از اساس غیرقانونی است و مسوولان دیوان محاسبات اداری برخلاف آنچه مسوولان تئاتر عنوان کرده‌اند که استخدام ما غیرقانونی است، اعلام کردند ما به استخدام هنرمندان ایراد نگرفته‌ایم.»
بحث نظارت بر بودجه است، نه دریافت بودجه
اصغر همت در اظهارات خود بارها از پسوند «جعلی» برای انجمن هنرهای نمایشی استفاده کرده است. او در این باره می‌گوید: «از آنجا که آن زمان ارگان و نهاد غیردولتی وجود نداشت، مرکزیت انجمن نمایش در مرکز هنرهای نمایشی بود. در حالی که در بند اول اساسنامه انجمن آمده ما تشکیلاتی مستقل، غیردولتی، غیرسیاسی و… هستیم و به این معنا که اگر اتفاق درستی می‌افتاد به محض تشکیل خانه تئاتر به عنوان یک نهاد غیر دولتی، تمام اختیارات انجمن نمایش به خانه تئاتر واگذار می‌شد.»
این هنرمند در گفت‌وگو با «اعتماد» می‌افزاید: «به این ترتیب ماجرای واگذاری امور به هنرمندان ساده‌تر می‌شد چون انجمنی داشتیم که تعدادی تئاتری فعال و شاخص در خودش داشت. اگر انجمن را حفظ می‌کردند شرایط با امروز که همه‌چیز به کلی تغییر کرده است متفاوت می‌شد. جالب است من تا به حال به اساسنامه انجمن هنرهای نمایش دسترسی نداشته‌ام. در دور اول فشارها هم علی منتظری ایستادگی کرد و اجازه نداد قاسم خوشرو انجمن را منحل کند. اما در دور دوم مرکز نمایندگانی می‌فرستاد که اصلا مطلع نبودند انجمن هنرهای نمایشی مورد نظر چه زمانی شکل گرفته است.»
مدیرعامل خانه تئاتر با شفاف‌سازی نظرش درباره واگذاری امور به صنف ادامه می‌دهد: «تصور این است که ما می‌گوییم همه امور به خانه تئاتر سپرده شود ولی منظور این نیست، ما فقط می‌گوییم مسوولیت دولت در حوزه تئاتر هدایت، حمایت و نظارت یا به طور کل سیاستگذاری است و کارهای دیگری که انجام می‌دهد جزو وظایفش نیست. انجمن به اصطلاح هنرهای نمایشی همان کاری را انجام می‌دهد که طبق اساسنامه خانه تئاتر هم می‌تواند با ایجاد شعب در استان‌ها برعهده بگیرد. ما بودجه نمی‌خواهیم بلکه بحث ما نظارت بر بودجه است. درحالی که میلیاردها تومان تا امروز هزینه شده ولی نمی‌دانیم این هزینه‌ها کجا و چطور صورت گرفته است. در حوزه سینما و موسیقی مدیران کار را به صنف سپرده‌اند ولی نمی‌دانم چرا وقتی می‌گوییم در تئاتر هم برعهده ما بگذارید با واکنش منفی مواجه می‌شود.»
انجمن هنرهای نمایشی نظام‌مند شده است
۳ دی ۱۳۹۶ مهدی شفیعی مدیرکل هنرهای نمایشی و اصغر همت مدیرعامل خانه تئاتر در مقام نمایندگان دولت و صنف کنار هم نشستند و به بحث و گفت‌وگو درباره وضعیت فعلی واگذاری امور به خانه تئاتر پرداختند. شفیعی در جلسه مورد نظر چنین عنوان کرد: «باید کارکرد صنف بسیار جدی و پررنگ‌تر از گذشته باشد. البته خانه تئاتر، قطعا باید با شرایط موجود متناسب با نیازهای جامعه تئاتر باشد و حتما خودش را متناسب با شرایط روز تطبیق دهد و راجع به مسائلی که جامعه غیر دولتی تئاتر دارد برنامه داشته باشد.»
او درباره این مبحث که چرا مسوولیت اجرای آثار نمایشی به خانه تئاتر واگذار نمی‌شود و چرا بین وظایف این دو نهاد موازی‌کاری وجود دارد نیز خاطرنشان کرد: «انجمن هنرهای نمایشی در سراسر کشور تشکیل شده از جامعه تئاتری است و توسط هنرمندان تشکیل شده است. همچنین هیات‌مدیره گروه‌های نمایشی به شکل رقابتی انتخاباتی برگزار کردند و هیات‌مدیره را انتخاب کردند، با این هدف که دولت اعتقاد دارد باید امور را به خود جامعه تئاتری واگذار و آنها را در مباحث مدیریتی دخیل کند. به اعتقاد من کارکرد انجمن هنرهای نمایشی، یک کارکرد صنفی است.»
پدیده‌ای به نام «موسسه توسعه هنرهای معاصر»
از مقطعی به بعد نیز پای موسسه نوظهور دیگری به مسائل جاری خانواده تئاتر ایران باز می‌شود. «موسسه توسعه هنرهای معاصر» در دهه ۸۰ وجود داشت اما دخالت چندانی در امور اعتباری یا فعالیت‌های فرهنگی نداشت. اعتبارات مصوب مجلس در حوزه هنرهای نمایشی، موسیقی، تجسمی و مدولباس ابتدا از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به حساب این موسسه واریز و سپس برای هزینه در هنرهای نمایشی به حساب «انجمن هنرهای نمایشی» تزریق می‌شود. حال این پرسش به وجود می‌آید که وقتی همچنان سازوکار «انجمن هنرهای نمایشی» در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و با نظر مخالف بعضی هنرمندان مواجه است، چطور پای موسسه توسعه هنرهای معاصر به ماجرا باز می‌شود؟
سال‌های تحریم و قدرت گرفتن موسسه توسعه هنرهای معاصر
تئاتر ایران در سال‌های اواخر دهه ۸۰ با کاستی‌های جدی در زمینه اختصاص بودجه، پرداخت هزینه تولید آثار نمایشی و افزایش زیرساخت‌های مورد نیاز مواجه شد. درست از این مقطع به بعد بود که نفوذ موسسه توسعه هنرهای معاصر افزایش یافت و دست انجمن هنرهای نمایشی برای دریافت اعتبار بیش از پیش به سوی این تشکیلات دراز شد.
مهدی افضلی، مدیرعامل موسسه توسعه هنرهای معاصر سال ۹۱ در تنها گفت‌وگویش با خبرگزاری فارس در پاسخ به پرسشی درباره موازی‌کاری موسسه و انجمن هنرهای نمایشی می‌گوید: «این سیاست وزارت ارشاد است، البته ما بر اساس تفاهمنامه کار را تسهیل و با دریافت گزارش عملکرد مالی اعتبارات را تخصیص می‌دهیم.» او در ادامه این گفت‌وگو نیز به واریز بودجه دریافتی از ارشاد در بانک و هزینه‌کرد سود حاصل از آن در امور هنری اشاره می‌کند. افضلی می‌گوید: «بله این کار را انجام می‌دهیم و سود آن را نیز خرج هنر می‌کنیم. اگر سود بیشتری هم داشته باشیم که جای خوشحالی است چون به هر حال این سود به نسبت در حوزه‌های مختلف هنری هزینه می‌شود.»
بنابراین به نظر می‌رسد اداره کل هنرهای نمایشی با چالش به وجود آمده بین منتقدان تشکیل «انجمن هنرهای نمایشی»، پیگیری‌های «خانه تئاتر» برای در اختیار گرفتن بخشی از وظایف و همچنین ورود «موسسه توسعه هنرهای معاصر» به ماجرای دریافت و پرداخت اعتبارات مواجه است. سه ضلع مثلثی که مدیریت منابع را بسیار دشوار و توسعه پایدار تئاتر در استان‌ها را با آشفتگی مواجه می‌کند.
